دومین نشست از سلسله نشستهای نخستین همایش ملی چالش ها و راهکار های تعالی نهاد خانواده در مذاهب اسلامی با محوریت آسیب های اجتماعی با همکاری دانشگاه شهید مطهری و در محل این دانشگاه برگزار شد
به گزارش روابط عمومی دانشگاه دومین نشست از سلسله نشست های همایش ملی چالش ها و راهکار های تعالی نهاد خانواده در مذاهب اسلامی با موضوع خانواده و فضای مجازی و شبکه های اجتماعی ( فرصت ها و تهدید ها) در تاریخ 9 بهمن 1399 توسط دانشگاه سیستان و بلوچستان و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در امور اهل سنت و با همکاری دانشگاه شهید مطهری در محل این دانشگاه برگزار شد.
شرکت کنندگان در این نشست:
- دکتر امیر حمزه سالاز زایی استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان
- دکتر احسان سامانی مدیر گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان
و دبیر علمی همایش.
- دکتر علی فرنام دانشیار گروه علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان
- دکتر خدیجه اسدی عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه سیستان و بلوچستان
برگزار شد.
با توجه به شرایط شیوع بیماری کرونا و رعایت حد اکثری پروتکل های بهداشتی امکان شرکت به صورت مجازی در نشست برای دیگر اساتید، دانشجویان و طلاب گرامی فراهم بود که با استقبال فراوان همراه گردید.
مشروح جلسه
دکترسامانی:
خانواده، خشت اول بنای اجتماع و کوچکترین هسته تشکیل جامعه است که نقشی اساسی در اصلاح و موفقیت جامعه دارد. با توجه به عنوان نشست، سخن را بر پایه دو مؤلفه مهم بنیان نهاده ایم، یکی خانواده و دیگری فضای مجازی. رسیدن به آرمان شهر، مدینه فاضله و حیات طیبه بنا بر آیات قرآن و روایات از مسیر یک خانواده کارآمد و مطلوب میسر خواهد شد. برای رسیدن به این هدف (خانواده کارآمد و مطلوب)، تحقق دو شرطِ انگیزه کافی و مهارت لازم ضروری است. فقدان و نبود هریک از دو شرط مذکور منجر به اختلال در تحقق هدف می شود. در تعالیم اسلامی برای ایجاد انگیزه نسبت به تربیت و رشد معنوی افراد تاکید زیادی شده است، تا آنجا که فرزند صالح، یکی از باقیات الصالحات دانسته شده که پدر و مادر پس از حیات نیز از ثواب اعمال نیک او بهره مند می شوند. نیز با دقت در قرآن و روایات، خصوصا آیه شریفه «و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعا» که احیاء جسمی یک فرد را برابر با احیاء جمیع انسانها دانسته، می توان استنتاج کرد اصلاح و تعالی روحی و معنوی انسان ها از اهمیت و جایگاه بالاتری برخوردار است. چرا که وقتی از نگاه قرآن، سلامت و حیات جسم به این میزان اهمیت دارد، به طریق اولی سلامت و تکامل روح و روان افراد که هویت اصلی او را تشکیل می دهند، اهمیت و ارزشی بی نظیر خواهد داشت.
مؤلفه دوم، فضای مجازی و شبکه های اجتماعی است که مروزه در تمام زمینه های زندگی از جمله فرهنگ، سیاست، اجتماع و به ویژه خانواده تاثیر غیرقابل انکاری دارند. برخی از این ویژگی های فضای مجازی، از محاسن و برخی نیز جزء معایب به شمار می آیند.
آسیب ها و تهدیدهایی که افراد با آن مواجه هستند به دو قسم تقسیم می شوند؛ نخست آسیبها و تاثیر های دفعی و ملموس و به تعبیری سخت، مانند حتک حرمت و تعدی به حریم خصوصی، که انسان در همان لحظات نخست وقوع، متوجه و متالم می شود. دوم آسیبها و تاثیر های تدریجی و غیر ملموس و نرم که انسان در ابتدای امر متوجه نیست اما به مرور زمان و گذشت ایام نتایج آن را می بیند. مثل آن دسته از محتواها و تبلیغات شبکه های مجازی و ... که به مرور بنیان خانواده را سست کرده و منتهی به کمرنگ شدن روابط، اختلال تربیتی، طلاق عاطفی و نهایتاً انحلال خانواده می شود. همین گونه است حجم انبوه شبهات و تبلیغات ضد ارزشها و مقدسات دینی و اعتقادی که به مرور و نه یک باره، این باورها را در میان افراد سست و متزلزل می نماید.
حال با توجه به نکات فوق، سوال نخست این است که با توجه به وجود آسیب ها و تهدیدات سخت و نرم ناشی از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، چگونه می توان افراد جامعه را از آن مصون داشت و این خطرات را کاهش داد؟
دکترفرنام:
فضای مجازی واجد دو چهره مثبت و منفی است؛ ۹۴ درصد کشور تحت نفوذ اینترنت قرار گرفته است و ۸۳ درصد مردم کاربر اینترنت هستند در جهان بیش از ۳ میلیارد در ایران بیش از ۴۰ میلیون از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بهره می برند.
میانگین بهره بردن اینترنت در ایران از ۵ تا ۹ ساعت است که در این میان اینستاگرام محبوب ترین شبکه اجتماعی در ایران به شمار می آید و نکته حائز اهمیت این است که تعداد زیادی از اداره کنندگان پیج ها، خانم هستند و تلگرام در ایران علیرغم فیلترشدن جزء محبوب ترین پیام رسان ها به حساب می آید.
میزان استفاده خانم ها از تلگرام، اینستاگرام، واتساپ و دیگر شبکه های اجتماعی از آقایان بیشتر است. ایران رتبه ششم جهانی استفاده از فضای مجازی را دارد بعضاً دیده شده که افراد سرمایه خود را بجای استفاده در راه سلامت و دیگر امور مهم زندگی، صرف خرید موبایل های هوشمند و اینترنت و هم چنین هزینه های شبکه های اجتماعی می کنند. مبرهن است که این فضا اعتیاد آور است و با بررسی میزان استفاده دیگر کشورها به اهمیت شناخت و درک فضای مجازی نائل می آییم. مثلاً در ژاپن زمان استفاده از این شبکه های اجتماعی ۴۵ دقیقه در طول روز است.
حجم بیشتر استفاده ها در فضای مجازی دانلود ویدیو و صوت است. مسئله پرونوگرافی دارای آسیبهای جدی است و درکشورهای تولید کننده دسترسی به این موضوع کم است.
ایشان پس از بیان آمارهای تکان دهنده، افزودند که ۶۸ درصد طلاق ها از طریق ارتباط با نامحرم شکل گرفته کهه ۶۴ درصد آنها این فیلم ها را دیده اند. آمار دانلود این مدل فیلم، بیش از یک میلیارد در ماه می باشد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان در خصوص شبکه‌های اجتماعی بیان داشتند این شبکه ها سکاندار دریای پر تلاطم فضای مجازی می باشند، علت گرایش افراد به این شبکه ها آزادی بخش بودن آن است. در حوزه های مختلف بین دلزدگی زناشویی و افزایش تمایل به شبکه‌های اجتماعی ارتباط منفی است. مابین جهت گیری مذهبی و رضایت از زندگی رابطه مثبت بر قرار می باشد. بین جهت گیری مذهبی و دلزدگی مذهبی رابطه منفی بوده است. هر چه میزان استفاده از فضای مجازی بیشتر باشد تعهد خانوادگی کمتر و رضایت از زندگی کمتر می شود.
بیشترین استفاده افراد شاغل، از اینترنت در مدت زمانی است که در خانه بوده (یعنی زمانی که بایست برای دیگر افراد خانواده و رسیدگی به امور آنها صرف شود) و منجر به این شده که فرد به جای رسیدگی به خانواده و در کنار هم بودن؛ در فضای مجازی سیر کنند.
مطالعات میدانی نشان می دهد فضای مجازی:
- تعاملات افراد با یکدیگر را کاهش می دهد.
- خطرر ابتلا به افسردگی را افزایش می‌دهد
- خلاقیت افراد را نابود می کند
- تجاوز به حریم خصوصی را افزایش می دهد
- امنیت را کاهش می دهد
- با بی خوابی افراد به شدت موجب تاثیر منفی بر اعصاب، انحرافات اخلاقی و سوء استفاده های جنسی و نیز بحران هویت و تلاش برای پنهان کردن هویت می شود
- آسیب هایی اجتماعی نظیر گسترش شایعات کذب، اخبار صدق و کذب، ارتباط های نامتعارف، انزوای اجتماعی و شکسته شدن مرزها را به دنبال دارد.
منفی ترین پیامد استفاده افراطی و نادرست از فضای مجازی، منزوی شدن، حیا زدایی، از بین رفتن حریم خصوصی، سست شدن بنیان های خانواده است و این ناشی از ناآگاهی و بی توجهی خانواده نسبت به آثار منفی فضای مجازی است.
البته فضای مجازی پیامدهای مثبتی نیز دارد که یادگیری نحوه برخورد با فرزندان، کشف استعدادهای فرزندان، استفاده از اطلاعات کاربردی و به روز، حضور و مشارکت اعضای خانواده در امور سیاسی و علمی و فرهنگی برخی از این پیامدهای مثبت به شمار می روند.
دکترسامانی:
در گذشته تولید محتوا کم و همچنین در دست افراد خاص و کارشناس بود اما امروزه هر فردی امکان تولید محتوا را دارد و اساساً هر فردی راساً اقدام به تولید محتوا می کند. حال سوال این است چگونه می توان به کاربران فضای مجازی در کسب مهارت لازم برای انتخاب محتواهای درست و مفید، از میان این حجم عظیم از محتوای درست و نادرستِ موجود در فضای مجازی کمک نمود؟
خانم دکتر اسدی:
کیفیت برنامه شبکه های تلوزیونی سبب گرایش به شبکه های اجتماعی شده است با اینکه محتوای شبکه های اجتماعی و کیفیت آنها کمتر شده است. ایشان در خصوص راهکارها بیان داشت:
- باید در برنامه های تلویزیونی حرمت خانواده حفظ شود.
- سیاست های حاکمیت باید در راستای تقویت خانواده متناسب با سبک جدید زندگی رشد و افزایش پیدا کند
- سواد رسانه ای مبتنی بر آگاهی‌بخشی نسبت تهدیدها و آسیبهایی همچون مساله سو استفاده های جنسی از کودکان و .... افزایش یافته و تولید برنامه مناسب برای این آگاهی بخشی صورت بگیرد
دکتر سامانی:
آیا برای مقابله با آسیب های نرم و سخت ناشی از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، نظام حقوقی کارآمد داریم؟ به عبارت دیگر آیا در این حوزه جرم انگاری به صورت دقیق و کامل صورت گرفته و همچنین در بحث مجازاتها آیا تناسب میان جرایم و مجازات ها به نحوی رعایت شده است که نسبت به ارتکاب جرایم در این حوزه، بازدارندگی ایجاد کند؟
دکترسالارزایی:
بحث را باید مبنایی تر دنبال کرد، ابتدا باید هویت انسان را شناخت. آدمی به عنوان موجود هوشمند و غایت بین، باید برای رشد و کمال، چهار مرحله را طی کند:
- آمادگی
- آموزش
- پذیرش
- پرورش
عصر امروز عصر ارتباطات نیست، عصر انزوا و تنهایی است. طوفان سنگین عصر ارتباطات انسان را که مرکز شعور و عقل است با چالش روبرو کرده است.
چالش ها:
ایران مصرف کننده است و سهم ما در تولید محتوایِ فاخر، قابل رقابت با دنیای امروز نیست. باید دید در فضای اینترنت و دیگر نظائر آن، طبق شرایط جامعه ما، کاربران منفعل اند یا فعال؟
به نظر ما منفعلیم و در این مورد بسیار افراط کرده ایم. انفعال از باب مطاوعه به معنای متاثر شدن است و تبدیل به آدمهایی تسخیر شده گردیده ایم. متاسفانه آموزش نداریم. به تبع زمان به مرور از عصر آی سی تی (ICT) به عصر هوش مصنوعی منتقل می شویم و به دلیل عدم آموزش صحیح در این فضا، امکان مقابله با طوفان عصر هوش مصنوعی را نداریم. ما باید پیشگیری کنیم.
چند نفر از فوق تخصص های روانشناسی اطفال و نوجوانان را دولت و آموزش و پرورش به مدارس و دیگر مراکز آموزشی می فرستند؟ آیا وظیفه حاکمیت این نیست؟
مشکل بعدی شکست بین نسلی داریم یعنی والدینی که فاقد سواد رسانه‌ای اند چگونه می توانند نسل بعدی و فرزندانش را آموزش دهند. وقتی سواد رسانه ای طرفین متفاوت است پذیرش کم می شود. هنگامی که والدین آگاهی کمتر از فرزندانشان دارند پذیرش کمتر می‌شود.
آسیب دیگر اینکه ما دچار سوء هاضمه فکری شدیم. هاضمه فکری همانند هاضمه بدنی است، حال اگر افراد دچار سوء هاضمه فکری و عاطفی بدون آموزش رها شوند سبب آشفتگی شدید و رها شدگی شدید فرهنگی در برابر حجم عظیم اطلاعات می گردد.
در عرصه قانون گذاری نیز اگرچه با تورم قوانین مواجه هستیم اما در مرحله اجرایی و نظارت بر آن دچار ضعف هستیم مثل قانون جرایم رایانه‌ای.
یکی از چالش های بعدی، عدم پالایش محتواست که سبب شده محتوای مفید و غیر مفید مورد پالایش و تمیز قرار نگیرند.
به نظر ایشان بحران هویت تهوع فکری، آشفتگی و سرگردانی بیشترین چالش‌های حاضر در فضای مجازی اند. وقتی بیکاری هست، لاجرم جوانان رو به فضای مجازی می آورند. در نهایت تنها راه تصحیح این امر وجود یک عزم ملی است که این مهم از درون خانواده، جامعه، حوزه های علمیه ، دانشگاه و حاکمیت شکل می گیرد.
دکتر سامانی:
ما امروزه در جامعه با مسأله دوستی ها و ازدواج های مبتنی بر آشنایی در فضای مجازی مواجه هستیم. به نظر شما جهت کاهش آسیبهای ناشی از این پدیده (به ویژه نسبت به دختران که آسیب بیشتری می بینند) چه باید کرد؟
دکتر اسدی:
سواد رسانه‌ای فرهنگ ساز است و ما را از حالت منفعلانه به فعالانه تبدیل می کند. ما نیازمند آموزش در زمینه های متعدد هستیم.
جمع بندی:
دکتر اسدی: نباید فقط فرد را محکوم کرد، جامعه نیز بسیار موثر است.
- دکتر سالارزایی: برای برون رفت از بحران باید آمادگی جمعی و ملی داشته باشیم که شروعش از خانواده است و دولت نیز باید تمام قد حمایت نماید.
- دکتر فرنام: حمایت دولت و حمایت ملی، در این مساله از ضرورت هاست. همچنین فعال سازی سازمان های مردم نهاد باید حتما صورت گیرد. بر پایه ضروریات از متخصصین در حوزه های مختلف -از جمله اساتید دانشگاه که در این حوزه نقش مهمی دارد- باید بهره برد.
در پایان ضمن تشکر از حضور شرکت کنندگان در این نشست، از علاقه مندان دعوت می شود در نشستهای آینده همایش، که در تاریخ 15، 18 و 19 بهمن ماه با محورهای «ظرفیت فقه و حقوق خانواده در همگرایی حقوقی جهان اسلام»، «کارکرد فقه حکومتی در تحکیم و تعالی نهاد خانواده» و «فقر، محرومیت و تأثیر آن بر خانواده» ما را همرایی نمایند.