در راستای مأموریت دانشگاه‌های نسل چهارم و پنجم جهت تأثیرگذاری دانشگاه‌ها بر چاره‌گری مشکلات جامعه و منطقه‌ای که در آن استقراریافته‌اند و همچنین همکنش با دستگاه‌ها و سازمان‌های مرتبط با مسائل شهر زاهدان دانشکده جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی تصمیم گرفت نشستی کاربردی با حضور استادان متخصص در زمینه مسائل برنامه‌ریزی شهری و جامعه‌شناسی شهری و مدیران دستگاه‌های اجرایی شهر زاهدان برگزار نماید.این نشست که با استقبال همکاران و دانشجویان کارشناسی و تحصیلات تکمیلی دانشکده قرار گرفت
این نشست علمی در روز سه‌شنبه 21 آذرماه ساعت 9 صبح در تالار وحدت دانشکده جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی هم‌زمان با هفته پژوهش برگزار شد .اعضای اصلی هیئت‌رئیسه تخصصی شامل آقایان دکتر احمدزاده معاون محترم حقوق عامه دادگستری،دکتر اسفندیار بندریان استاد پیش کسوت برنامه‌ریزی شهری،آقای مهندس براهویی و خانم دکتر رضایی از مسئولین سازمان راه و شهرسازی استان سیستان و بلوچستان.آقای دکتر شجاعی مشاور شهردار زاهدان،آقای مهندس جعفری از مسئولین بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، آقای دکتر مرتضی مسرور و دکتر محمدرضا حسنی از گروه علوم اجتماعی دانشگاه و آقای دکتر حمید رخشانی نسب مدیر گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری به‌عنوان دبیر علمی حضور داشتند همچنین آقایان دکتر حسین یغفوری ،دکتر محمود خسروی،دکتر امیر حمزه شهبازی.دکتر تقی طاوسی.دکتر زهره هادیانی ،دکتر محسن حمیدیان پور،دکتر سیروس قنبری ،دکتر سید هادی طیب نیا ،دکتر حمید نظری پور از اعضای هیئت علمی دانشکده حضورداشته و در گفتگوها مشارکت نمودند و آقای مهندس مسعود سعیدی و جمع ارزشمندی از دانشجویان و اعضای انجمن علمی جغرافیای دانشگاه در نشست شرکت داشتند..این نشست بخشی از مأموریت دانشکده برای تأثیرگذاری دانشگاه بر جامعه بود و راهکارها و راهبردهای سودمندی برای شهر زاهدان موردبررسی و بحث قرار گرفت و انشاا... دانشکده پی گیر ادامه داشتن و اجرایی شدن این راهبردها خواهد و امیدواریم دانشگاه جامعه محور در همکنش با دولت و جامعه دانشگاه محور بتواند در چاره‌گری دشواری‌ها پرشماری که در مقیاس بزرگ استان سیستان و بلوچستان را از قطار پیشرفت عقب نداشته است،نقش کلیدی داشته باشد.
شرح علمی نشست:
گسترش فیزیکی نابسامان و بی‌رویه شهرها یکی از مشکلات شهر و شهرنشینی در کشورهای توسعه‌نیافته است و اگر این روند پرشتاب و بی‌برنامه باشد به ترکیبی بی‌قواره از فضاهای شهری مشکل‌زا خواهد انجامید. لذا از چرایی‌ها شکل‌گیری این روند و همچنین یکی از پیامدهای آن حاشیهنشینی است.
شهر زاهدان نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر در جنوب شرق ایران یکی از بی‌قاعدهترین روندها در گسترش فیزیکی شهری را طی سه دهه گذشته دارا بوده است. در حال حاضر نزدیک به ۳۰ تا ۴۴ درصد جمعیت شهری زاهدان حاشیهنشین هستند. افزون بر این، بخش فراوانی از جمعیت آن در تهیدستی و بیکاری مطلق به سر می‌برند که این امر منجر به افزایش سکونتگاههای غیر رسمی و ناهنجاری‌های فضایی کالبدی در سطح شهرگردیده است.
برای بررسی این معضل نشست «حاشیه نشینی در زاهدان؛ پیامدها و راهکارها» به‌وسیله گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه سیستان و بلوچستان روز سه‌شنبه 21/09/1402 در تالار وحدت دانشکده جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی با حضور دادیار محترم دادسرای عمومی و انقلاب دادگستری مرکز استان، استادان، متخصصان و کارشناسان سازمان‌ها و نهادهای مرتبط برگزار شد. در این نشست دادیار محترم حقوق عامه دادسرای عمومی و انقلاب دادگستری مرکز استان، کارشناسان سازمان راه و شهرسازی استان، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و شهرداری زاهدان و استادان محترم گروه جامعه‌شناسی و استادان دانشکده جغرافیا به ارائه راهکارهای حل معضل حاشیهنشینی در زاهدان پرداختند. نخست جناب آقای دکتر محمود خسروی خدمت میهمانان و کارشناسان ارجمند خوش‌آمد عرض نمودند و سپس به معضل حاشیهنشینی در زاهدان پرداختند و بر بایستگی بررسی حاشیهنشینی در زاهدان تأکید نمودند و اظهار امیدواری کردند که نشست‌های تخصصی با آمادگی استادان و کارشناسان دستگاه‌های اجرایی ادامه یابد و برآیندهای برآمده از این نشست‌ها در حل مسائل جامعه به کار گرفته شود. سپس دبیر تخصصی نشست آقای دکتر حمیدرضا رخشانی نسب به طرح موضوع پرداختند و درباره حاشیهنشینی در زاهدان بیان نمودند که حاشیهنشینی در زاهدان از دیرینگی بالایی برخوردار است و نزدیک به 30 تا 44 درصد جمعیت زاهدان را مناطق حاشیهنشین به خود اختصاص می‌دهند. در ادامه بیان شد که دلیل حاشیهنشینی در زاهدان مهاجرت‌های روستایی از نقاط روستایی و شهرهای کوچک به‌سوی شهر زاهدان می‌باشد، جایگاه جغرافیایی زاهدان و هم‌جواری با دو کشور افغانستان و پاکستان و ناپایداری‌های سیاسی حاکم بر افغانستان برانگیزنده مهاجرت به زاهدان شده، افزون بر این در سال‌های اخیر خشکسالی نیز افزون بر علت شده و به دلیل ناپایداری درآمدها در مناطق روستایی، جمعیت از روستاها به‌سوی شهر زاهدان مهاجرت می‌نمایند. در شهر زاهدان گرانی زمین و مسکن و اجاره بالای واحدهای مسکونی باعث شده که جمعیت مهاجر بیشتر در مناطق پیرامونی شهر ساکن شوند و مساکن ناپایدار بدون دسترسی به امکانات و آساینده‌های شهری در حاشیه شهر زاهدان شکل گیرد.
در این نشست جناب آقای دکتر احمدزاده دادیار محترم حقوق عامه دادسرای عمومی و انقلاب دادگستری مرکز استان از جنبه حقوقی حاشیهنشینی در زاهدان را بررسی نمودند و مسائل حقوقی مرتبط با موضوع را مطرح نمودند. ایشان به مسائل فرهنگی، اقتصادی و کالبدی حاشیهنشینی در زاهدان اشاره نمودند. همچنین به ورود افغان‌ها به روش غیرقانونی اشاره و راهکار حل معضل حاشیهنشینی در زاهدان را نشست‌های اجتماعی با حضور متخصصان دانستند. در ادامه کارشناسان ارجمند دستگاه‌های اجرایی به ایراد سخن پرداختند. در این نشست جناب آقای مهندس براهویی از حوزه معاونت محترم شهرسازی اداره راه و شهرسازی استان حضور داشتند و با موضوع «چهره نمایی از وضعیت محدوده‌ها و محله‌های هدف برنامه‌های احیا و بهسازی و نوسازی شهری در مناطق حاشیهنشین زاهدان» شناخت کلی از مناطق حاشیه‌ای شهر زاهدان ارائه و راهکارهایی از قبیل تجهیز مناطق حاشیه‌ای به سطح و سرانه‌های موردنیاز و خدمات آموزشی، بهداشتی و فرهنگی موردنیاز، توجه به نیاز نقاط شهری و روستایی استان و خدمات شهری زاهدان، توانمندسازی جمعیت مناطق حاشیهنشین، ارائه تدابیر پیشگیرانه چراکه پیشگیری بهتر از درمان است، نگاه فرا شهری (دیدگاه برنامه‌ریزی شهری- منطقه‌ای) به معضل حاشیهنشینی و توجه به نقش مردم یا مشارکت‌های مردمی را راهکار حل حاشیهنشینی در زاهدان دانستند. جناب آقای مهندس جعفری از کارشناسان محترم حوزه معاونت بازسازی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان سیستان و بلوچستان و مدیر طرح ساماندهی حاشیه شهر زاهدان نیز گزارش جامعی از فعالیت‌های بنیاد مسکن استان در مناطق حاشیهنشین زاهدان ارائه نمودند. سرکار خانم دکتر رضایی از کارشناسان اداره راه و شهرسازی استان و مدیر محترم حوزه بازآفرینی شهری این سازمان به بیان گفتارهایی درزمینه «اصول بازآفرینی شهری و ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی شهر زاهدان» پرداختند و رویکرد چندوجهی به بازآفرینی محدودههای اسکان غیر رسمی، مد نظر قرار دادن دگرگونی‌های اجتماعی، اقتصادی، حکمروایی و کالبدی در بازآفرینی این مناطق، لحاظ نمودن سند آمایش استان در برنامه‌های بازآفرینی، ایجاد مدیریت واحد شهری و حضور دوباره دفترهای تسهیلگری در سطح مناطق حاشیهنشین را ارائه نمودند. از شهرداری زاهدان نیز جناب آقای دکتر شجاعی حضور داشتند و مسئله کمبود اعتبارات دولتی را بزرگ‌ترین دشواری شهرداری زاهدان مطرح نمودند و تزریق اعتبارات عمرانی شایسته را باارزش‌ترین راهکار در حوزه ساماندهی مناطق حاشیهنشین زاهدان دانستند. استاد ارجمند جناب آقای دکتر اسفندیار بندریان نیز به بیان تجربیات علمی خویش از برنامه‌های شهری در زاهدان و هم سنجی آن با برخی شهرهای جهان پرداختند و قدمت حاشیهنشینی در زاهدان را بیان نمودند و راهکار حل مسئله را در سامان دادن شرایط سیاسی- اقتصادی جامعه و پخشایش متعادل امکانات و فعالیت‌ها در سطح کشور بیان نمودند. از گروه جامعه‌شناسی دانشگاه نیز استادان محترم جناب آقایان دکتر مسرور و دکتر حسنی حضورداشته و گفتمان «اثربخشی گروهی؛ به‌عنوان راهکار اجتماعی برای حل معضل حاشیهنشینی» را مطرح گردید. افزایش تعاملات اجتماعی، افزایش حس وابستگی یا حس تعلق مکانی در سکونتگاههای غیر رسمی، کنترل اجتماعی غیر رسمی و مداخله‌های اجتماعی از مهم‌ترین موارد مطرح شده از سوی جناب آقای دکتر حسنی بود.
در ادامه استادان محترم گروه جغرافیا به ایراد سخن و ارائه نقطه نظراتشان پرداختند. جناب آقای دکتر خسروی ریاست محترم دانشکده توسعه شهری زاهدان را بی‌رویه دانسته و با توجه به مسئله کمبود آب برای شهروندان به جمعیتپذیری بیش از حد شهر زاهدان و نحوه شکل‌گیری مناطق حاشیه اشاره نمودند. همچنین مسئله امنیت اجتماعی و چالش‌های فرهنگی مناطق مذکور را مطرح نمودند و نیز به بیان ظرفیت‌های اجتماعی موجود در محله‌های حاشیهنشین زاهدان پرداختند. افزون بر آن ، الگوبرداری از کشورهای توسعه‌نیافته موفق در ساماندهی مناطق حاشیه‌ای و به‌کارگیری این الگوها را در مناطق حاشیه‌ای زاهدان را مؤثر دانستند.همچنین بر توجه به ظرفیت مردمی و بهره‌مندی از همیاری و همکاری جوامع حاشیهنشین برای ساماندهی این معضل اجتماعی تأکید نمودند. جناب آقای دکتر حسین یغفوری نیز توزیع ترازمند امکانات و فعالیت‌ها را در سطح کشور به‌منظور جلوگیری از مهاجرت‌های روستایی- شهری و یا از شهرهای کوچک به‌سوی شهرهای بزرگ‌تر مؤثر دانستند.
گفتنی است در این نشست گروه کثیری از دانشجویان حضور داشتند.
در پایان مقرر شد نشست‌های تخصصی‌تری برای پیگیری موضوع تا رسیدن با اهداف نهایی برگزار گردد و آقای دکتر شجاعی برای بازدید علمی و میدانی از حاشیه‌های شهر زاهدان و بررسی راهکارهای عملی از دانشگاهیان دعوت به عمل آوردند.
جمع‌بندی و ارائه راهکارهای عملیاتی
برخی از مهم‌ترین راهبردها و پیشنهاد‌های عملی این نشست علمی به شرح زیر می‌باشد:
- تشکیل جلسات و نشست های تخصصی با حضور مسئولین ذی‌ربط و بازدید از مناطق حاشیه‌ای شهر زاهدان برای جلب حمایت‌ها و همکاری‌های مردمی و ارائه راهکارهای بومی و منطقه‌ای برای توانمندسازی جوامع حاشیه‌ای و بررسی مشکلات آنها
- به‌کارگیری ابزارهای قانونی و حقوقی برای جلوگیری از گسترش افقی شهر در حاشیه‌ها به‌ویژه نواحی جنوب غربی و اطراف منزلاب که به‌عنوان مناطق جدید حاشیه شهر زاهدان در آینده می‌تواند مشکلات فراوانی را ایجاد کند.
- بررسی و تبین نقش مردم مناطق حاشیه‌ای در سرنوشت محلات خود و تعیین شهردارهای برزن‌ها و همیاران محله‌ای که بتوانند مشکلات مردم را بررسی کنند تا بتوان با استفاده از راهکارهای مورد تأیید جوامع محلی به راهکارهای نوین و مورد قبول مردم رسید .
- اقدامات سودمند بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و اداره کل راه و شهرسازی استان سیستان و بلوچستان در جهت بهسازی گذرگاه‌ها و ترمیم شریان‌های اصلی مناطق حاشیه‌ای که باعث امید به زندگی بهتر مردم و ساکنین شده و از نظر بهداشتی و شرایط زیست محیطی برای منطقه مفید است.ازاین‌روی پیشنهاد گردید که یکی از خیابان‌های اصلی با استفاده از امکانات و تسهیلات شهری ، المان‌ها و نگارگری‌های خیابانی زیباسازی و استاندارد شود تا مردم کوچه‌ها و محلات پیرامون با الهام گرفتن از آن خیابان نمونه بیشتر پیگیر پاکیزگی و بهسازی و زیباسازی محلات خود باشند به‌ویژه در مورد گردآوری زباله‌ها و کاهش خطرات بهداشتی و مسئله جمع‌آوری و هدایت پساب‌های مخربی که در منطقه وجود دارد.مجموعه این اقدامات مایه زیست پذیری بیشتر این محلات و تاب‌آوری مردم محلی خواهد شد.
- در رابطه با مدیریت شهری در مناطق حاشیه‌ای یک نظام جامع و یکپارچه بایستی این معضل پیچیده را مدیریت کند چون در حال حاضر چندین سازمان متولی برنامه‌های مختلف هستند و گاهی این فعالیت‌های موازی مایه سردرگمی دست‌اندرکاران و برنامه ریزان می‌شود. از سویی دیگر دانشگاه‌ها در پژوهش‌های خود مسائل حاشیه شهر زاهدان را بخصوص در دانشگاه سیستان و بلوچستان در سال‌های اخیر در قالب رساله‌های دکتری و پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد پیگیری نموده‌اند ولی نه سازمان‌های مرتبط از ره‌آوردهای پژوهش‌های دانشگاه و نه دانشگاه از اجرای طرح‌های مشاورین سازمان‌های متصدی مدیریت شهر اطلاعاتی دارند .ازاین‌روی پیشنهاد کردید که یک مدیریت واحد در چارچوب یک ستاد پژوهشی برای برپایی اتاق اندیشه و هماهنگی و هم‌افزایی ایجاد گردد تا با نظارت بر اجرای طرح‌ها و پیشنهاد‌های، هماهنگی و هم‌افزایی بایسته را جهت پیشبرد اهداف کلان فراهم آورد. چنین تعاملی باید میان جامعه و دانشگاه برقرار گردد و نهایتاً با بهره‌مندی از داشته‌ها و هم‌افزایی داشته‌های سازمان‌ها و نهادهای درگیر در مسائل حاشیه شهر بتوان به نتایج سودمندتری رسید.
- چالش بعدی بحث توانمندی اقشار تهیدست در حاشیه زاهدان هست که بسیاری از کسانی که در این مناطق حضور دارند به دلیل مشکلات مالی و اقتصادی شوربختانه نمی‌توانند وظایف شهروندی خود را انجام دهند و ازاین‌روی با توجه به اینکه درآمدهای شهرداری برای حل مشکلات مناطق حاشیه‌ای کفایت نمی‌کند نیاز است که از بودجه‌های ملی و همچنین سرمایه‌گذاری‌های خارجی ( مانند سال‌های پیشین که از امکانات و بخشی از بودجه‌های سازمان ملل برای حاشیه‌ها استفاده می‌شد) استفاده گردد تا با حل چالش نقدینگی بتوان با بهسازی و در واقع بازسازی بافت ها و کم کردن خطرات احتمالی، زندگی در این مناطق برای مردم و ساکنانی که پیشینه طولانی حاشیهنشینی دارند کمینه زیرساخت‌ها را فراهم کرد.
- در پایان مقرر گردید که دانشگاه با توجه به مشکلات گوناگونی که در پیرامون شهر وجود دارد بتواند با راه‌اندازی یک مرکز و سرانجام بهره‌مندی از نظر کارآزمودگان راهکارهای عملی و اجرایی را برای دستگاه‌های ذی‌ربط به‌ویژه شهرداری فراهم نماید و شایسته است سازمان‌های اجرایی به‌ویژه شهرداری از توانایی‌های دانشوارانه و پژوهش‌های علمی دانشگاه استفاده نماید تا بتوان مشکلات شهری زاهدان را چاره‌جویی کرد بااین‌همه مشکلات شهری زاهدان تنها منحصر به حاشیهنشینی نیست بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی و فرهنگی وجود دارد که نیاز به تعامل و برهم‌کنش سازمان‌های مرتبط مسئول و دانشگاه‌ها هستند تا به روش علمی بررسی و رفع گردند.
- -یکی از دلایل بسیار برجسته گسترش حاشیهنشینی مهاجرت‌های مناطق روستایی و شهرهای رده دوم و سوم استان است که شوربختانه به دلیل نابسامانی‌های اقتصادی و مشکلات زیست محیطی و تغییرات اقلیمی صورت می‌گیرد ازاین‌روی تلاش برای اجرای سند آمایش سرزمین و فراهم آوری امکانات محیطی و افزایش زیست پذیری جمعیت در شهرهای دیگر استان می‌توان جلوی گسترش حاشیهنشینی در زاهدان را گرفت. نکته بسیار مهم دیگری که وجود دارد آن است که ظرفیت پذیرش جمعیت زاهدان به دلیل مشکلات کمبود منابع آب و امکانات زندگی بین دویست تا سیصد هزار نفر برآورد می‌شود لذا هم‌اکنون نزدیک سه برابر این جمعیت در زاهدان زندگی می‌کنند و گسترش افقی بی‌رویه‌ای را در شهر شاهد هستیم. نیاز به احیای بافت های فرسوده و کمک به ساخت مسکن در بخش‌های فرسوده مساکن جدید که گاهی بیش از هشتاد سال عمر دارند یکی از نیازهای مناطق مرکزی و بافت های فرسوده شهر زاهدان هست که می‌تواند تاثیر مثبتی در جلوگیری از گسترش افقی شهر و نهایتاً جلوگیری از گسترش حاشیهنشینی و کاهش بورس‌بازی زمین و بالا رفتن قیمت آن شود.
- -نکته بسیار برجسته دیگری که وجود دارد تعیین حریم دقیق شهر و حفاظت از آن می‌باشد که این حریم می‌تواند به‌وسیله یک فضای سبز یا یک کمربند درختی برای بحث‌های زیست محیطی تعیین گردد و لازم است که در مکان‌یابی طرح‌های واگذاری زمین در محدودههای و کاربری‌هایی که از پیش برای کاربری‌های غیرمسکونی در نظر گرفته‌شده خودداری گردد. اکثر این ساخت‌وسازها با مجوزهای قانونی صورت می‌گیرد و می‌تواند خطرات فراوانی را برای سفره‌های اندک آب دشت زاهدان به وجود آورده و آلوده شدن آن و همچنین جلوگیری از نفوذ بارش و رواناب به دشت آبرفتی را موجب گردد از این‌رو نیاز است که این قبیل اقدامات توسط سازمان‌های دست اندکار متوقف گردد. با استفاده بهینه از بافت های مرکزی شهر و بافت های فرسوده با بلندمرتبه‌سازی و افزایش عمودی برای سکنی گزینی جمعیت استفاده شود تا ضمن جلوگیری از گسترش بی رویه شهر روستاهای پیرامونی شهر به کانون‌های جدید حاشیهنشینی تبدیل نشوند.